ابن‌عسکر ابوعبدالله محمد بن علی مالقیاِبْنِعَسْکَر، ابوعبدالله محمد بن علی (۵۸۴ -۶۳۶ق/۱۱۸۸- ۱۲۳۹م)، راوی، فقیه، مورخ و ادیب عصر موحدون اندلس بود. ۱ - مشایخ و اساتیدخاندان وی در روستایی در غرب مالقه ساکن بودند، [۱]
ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، ج۲، ص۶۴۱، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
اما او خود در مالقه پرورش یافت.وی نزد استادان آن دیار از جمله ابوالحجاج ابن شیخ، ابوالقاسم بن سمجون، ابوالحسن بن شقوری و ابن‌حوط الله حدیث شنید. نظر به اعتبار و شهرت گسترده‌ای که کسب کرده بود، توانست از بسیاری از علمای اندلس و مغرب، چون ابوالحسن علی بن احمد جیانی و عبدالله بن احمد بن قدامه و حتی برخی از علمای مشرق اجازه روایت دریافت کند. سپس خود به گروهی از مردم بغداد، بنا به تقاضای آنان، اجازه روایت داد. [۲]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۴۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۳]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، ج۲، ص۱۷۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
کسانی که در شمار استادان او بوده‌اند، بسیارند و مراکشی [۴]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۴۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
نام ۱۷ تن از آنان را برشمرده است. با این حال، او از اینکه نتوانسته از درس سایر بزرگان و دانشمندان عصر خود بهره گیرد، اظهار تأسف کرده است. [۵]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲۳، ص۶۶، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۲ - منصب قضاوی مدتی منشی ابوعبدالله محمد بن حسن نباهی در امر قضا بود و پس از چندی در زمان انتقال حکومت مالقه از بنی هود به بنی احمر، نیابت قضا به او سپرده شد و در ۶۳۵ق به رغم میل باطنیش رسماً ریاست آن را به عهده گرفت و تا پایان عمر در این سمت باقی ماند. عدالت و داوری صحیح او در صدور احکام مورد ستایش بسیار قرار گرفته است. [۶]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۴۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۷]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، ج۲، ص۱۷۳، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
ابن‌ابار [۸]
ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، ج۲، ص۶۴۱، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
گوید وی دوبار منصب قضا را در مالقه به عهده گرفته است.۳ - شاگردانابنعسکر در فقه، حدیث و قرائت قرآن نیز تبحر داشت و مجالس درس وی مورد استقبال بسیاری از بزرگان آن روزگار بود. ابوبکر ابن حبیش و ابن‌سعید اندلسی از جمله کسانی بوده‌اند که از محضر درس او بهره برده‌اند. [۹]
ابن‌سعید، علی، القدح المعلی، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۰ق.
[۱۰]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۴، ص۳۱۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
برخی، از جمله ابوبکر ابن خمیس، ابوبکر ابن ابی العیون و ابو عبدالله ابن بری از او روایت کرده‌اند. [۱۱]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۴۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۴ - سرودن شعرابنعسکر سروده‌هایی نیز داشته است که حدود ۲۰ بیت از آن‌ها در آثار ابن‌سعید، [۱۲]
ابن‌سعید، علی، القدح المعلی، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۰ق.
مراکشی، [۱۳]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۱، ص۴۵۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
ابن‌خطیب [۱۴]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، ج۲، ص۱۷۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
و مقری [۱۵]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۲، ص۳۵۱_۳۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۱۶]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۳، ص۳۱۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
آمده است. مضمون بیشتر اشعار او مدح و تغزل و یا درباره اجازه‌هایی است که گرفته یا به دیگران داده است و در همه آن‌ها آثار تکلّف و تصنّع جلوه‌گر است، چنانکه شعر او را باید از نوع «شعر علما» دانست. قطعات مسجع کوتاهی نیز از نثر او در آثار ابن‌سعید [۱۷]
ابن‌سعید، علی، القدح المعلی، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۰ق.
و مقری [۱۸]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۲، ص۳۵۱_۳۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
[۱۹]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۱۳۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
آمده است که ویژگی‌های نثر روزگار خود را دارد.۵ - آثار۱. الاکمال و الاتمام فی صلة الاعلام یا مطلع الانوار و نزهة البصائر و الابصار، که ذیلی است بر کتاب مفقود الاعلام بمحاسن (بمجالس) الاعلام من اهل مالقة الکرام، نوشته ادیب گمنام اصبغ بن علی بن ابی العباس (د ۵۹۲ق). ابن‌عسکر در این کتاب علاوه بر شرح احوال شعرا و بزرگان مالقه، اطلاعات ارزشمندی نیز درباره زندگی اجتماعی آن زمان و حوادث تاریخی ریز و درشتی که عموماً جای دیگری مذکور نیست و همواره مورد توجه و استناد مورخان بعد از او از جمله ابن‌خطیب [۲۰]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، ج۲، ص۴۴۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
[۲۱]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، ج۲، ص۴۸۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
و نباهی [۲۲]
نباهی، عبدالله، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۹۱، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م.
[۲۳]
نباهی، عبدالله، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م.
[۲۴]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۵، ص۱۳۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
بوده، به دست داده است. این اثر که با درگذشت ابن‌عسکر ناتمام مانده بود، توسط برادرزاده وی ابوبکر محمد بن خمیس به اتمام رسید. نسخه‌ای از آن در یکی از کتابخانه‌های شخصی مراکش موجود است.۲. التکملة و الاتمام لکتاب التعریف و الاعلام، که ذیلی است بر کتاب التعریف و الاعلام عبدالرحمان بن ابی الحسن سهیلی در معرفی اشخاص و گروه‌هایی که برخی از آیات قرآن درباره آنان نازل شده است. ابن‌عسکر [۲۵]
ابن‌عسکر، محمد، التکلمة و الاتمام، ج۱، ص ۴- ۵، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
خود درباره انگیزه نگارش این کتاب می‌گوید که چون کتاب سهیلی را در مقایسه با سایر کتب تفسیر بدیع و بی‌نظیر یافته، در صدد تألیف تکمله‌ای برآمده تا آنچه را که وی فروگذاشته، کامل کند. نسخه‌هایی از این کتاب در مصر [۲۶]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۴.
و کتابخانه عاشر افندی [۲۷]
تذکرة النوادر، حیدرآباد دکن، ج۱، ص۲۷، ۱۳۵۰ق.
موجود است.۶ - آثار یافت نشده۱. الجزء المختصر فی السُلُوّ عن ذهاب البصر، که آن را برای واعظ نابینای معاصرش ابومحمد ابن ابی خرصی تألیف کرده بوده است. ۲. رساله ادّخارِ الصبر فی افتخار القصر و القبر [۲۸]
ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، ج۲، ص۶۴۲، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۲۹]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۵۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۳.شرح الایات التی استشهد بها سیبویه [۳۰]
عباس، احسان، حاشیه الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۵۰ .
۴.شفاء العلة فی سمت القبله [۳۱]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۷، بیروت، ۱۹۵۷م.
۵.المشرع الروی فی الزیادة علی غریبی الهروی ۶. نزهة الناظر فی مناقب عمار بن یاسر [۳۲]
ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، ج۲، ص۶۴۲، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۳۳]
مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، ج۶، ص۴۵۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
کتابی هم در انساب بنی سعید و مناقب آنان به وی نسبت داده‌اند. [۳۴]
ابن‌سعید، علی، القدح المعلی، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۰ق.
[۳۵]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۲، ص۳۵۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
مجموعه‌ای مشتمل بر ۴۰ حدیث نیز داشته است که سلسله سند هر یک از آن‌ها به یکی از صحابه ختم می‌شده که نامش با نام شیخ خود او یکی بوده است و این خود بیانگر وسعت معلومات وی در علم حدیث است. [۳۶]
ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، ج۲، ص۶۴۲، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۳۷]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، ج۲، ص۱۷۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابار، محمدعبدالله، التکملة لکتاب الصله، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م. (۲) ابن‌خطیب، محمد، الاحاطه، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق. (۳) ابن‌سعید، علی، القدح المعلی، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۰ق. (۴) ابن‌عسکر، محمد، التکلمة و الاتمام، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۵) تذکرة النوادر، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق. (۶) خدیویه، فهرست. (۷) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۸) عباس، احسان، حاشیة الذیل و التکمله. (۹) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۰) مراکشی، محمد، الذیل و التکمله، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م. (۱۱) مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق. (۱۲) نباهی، عبدالله، تاریخ قضاة الاندلس، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۱۹۴۸م؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله ابن‌عسکر»، ج۴، ص۱۵۱۸. |